წინამდებარე II ტომით ვაგრძელებთ ათონის მწიგნობრულ-ლიტერატურულ სკოლაში შექმნილი ქართული წერილობითი კულტურის საგანძურის, ექვთიმე ათონელის (მთაწმიდელის) მიერ ნათარგმნი ჰაგიოგრაფიული მემკვიდრეობის, აკადემიურ გამოცემას. მასში ამჯერად წარმოვადგენთ ოთხ თხზულებას. ესენია: [„წამებაჲ წმიდისა ფებრონიაჲსი”], „ცხორებაჲ წმიდისა ბასილი კესარიელისაჲ”, „წამებაჲ წმიდისა თეოდორე სტრატილატისაჲ” და „ცხორებაჲ წმიდისა ათანასე ალექსანდრიელისაჲ.“

მკითხველს შევახსენებთ, რომ I ტომში გამოვაქვეყნეთ სამი ძეგლი: „ცხორებაჲ და წამებაჲ წმიდათა მოწამეთა – ევსტათისი და მეუღლისა მისისა თეოპისტისი და შვილთა მათთა – აღაპისი და თეოპისტესი”, „წამებაჲ წმიდისა და დიდებულისა მოწამისა თეოდორესი და მის თანა წამებულთა მოწამეთაჲ, რომელნი იწამნეს პერგე ქალაქსა, ქუეყანასა პანფილიისასა”, „წამებაჲ წმიდისა და ნეტარისა ანთიმოს ნიკომიდიელ მთავარეპისკოპოსისაჲ.”

იოანე და გიორგი ათონელების მიერ მოწვდილ ინფორმაციაზე დაყრდნობით (ოქროპირი, 1996; მთაწმიდელი, 1967), რომელიც ექვთიმე ათონელის მთარგმნელობით მოღვაწეობას შეეხება, 10 ჰაგიოგრაფიული შრომა მას მამის სიცოცხლეში, ხოლო 9 მისი გარდაცვალების შემდეგ უნდა ეთარგმნა. წინამდებარე ტომში დაბეჭდილი ორი ძეგლი – „ცხორებაჲ წმიდისა ბასილი კესარიელისაჲ” და „ცხორებაჲ წმიდისა ათანასე ალექსანდრიელისაჲ” – მამის სიცოცხლეში თარგმნილ შრომათა შორისაა დასახელებული, ხოლო ორი – „წამება წმიდისა ფებრონიაჲსი” და „წამება წმიდისა თეოდორე
სტრატილატისაჲ” – მამის გარდაცვალების შემდგომ პერიოდში შექმნილ შრომათა შორის.

როგორც I ტომის შესავალში ვწერთ (გიგაშვილი, 2021: 16), კორნელი კეკელიძის აზრით, „ექვთიმეს მიერ ნათარგმნ ჰაგიოგრაფიულ თხზულებათაგან ხელნაწერებში ჯერჯერობით არ ჩანს ექვთიმეს მიერ ნათარგმნი „ცხოვრება და წამება ფებრონიასი და
ათანასე ათონელისა” (კეკელიძე, 1957: 118; 1980: 208), თუმცა ფებრონიას წამების შემცველი ნაშრომის ქართული თარგმანის არსებობას მეცნიერი არ უარყოფს. ძეგლის დასაწყისს („იყო დღეთა დეოკლიტიანე მეფისათა ანთიმოს მთავარი და იყო იგი უძლური
ჴორცითა”) იმოწმებს სხვა კიმენური რედაქციიდან, რომლის ავტორია თომაიდა და შესულია არაერთ ხელნაწერ კრებულში. 1

ენრიკო გაბიძაშვილს „ფებრონიას წამების” 4 რედაქცია აქვს დასახელებული: ერთ-ერთი ზემოთ ნახსენები კიმენური ტექსტია, თუმცა იგი გაცილებით მეტ ნუსხას ჩამოთვლის და კორნელი კეკელიძის მიერ ჩამოთვლილი ხელნაწერი კრებულებიდან ასახელებს A-382-ს, S-134-ს, ბოდლე-1-სა და A-95-ს (ამ უკანასკნელის შემთხვევაში სხვა გვერდებს უთითებს); განსხვავებულ რედაქციას ქმნის მეტაფრასული ვერსია, რომელიც შემონახულია S -417 (XII ს., 177v-200v) და ქუთაისი-3 (ჳ-3) (XVI ს., 256v-282v) ხელნაწერ კრებულებში; სხვა ტექსტზე, რომლის დასაწყისი განსხვავებულია კიმენური და მეტაფრასული რედაქციებისგან და დაცულია Jer-152 (XI-XII სს., 86v-130v) ნუსხაში, ვარაუდს გამოთქვამს, რომ შეიძლება საგალობელი იყოს; მეოთხეა 990 წლთ დათარიღებულ Ath-79 ხელნაწერ კრებულში შემავალი კიმენური რედაქცია, რომელიც თავბოლონაკლულია, სხვაობს კიმენური და მეტაფრასული რედაქციებისგან და თარგმნილია ექვთიმე ათონელის მიერ (გაბიძაშვილი, 2004: 348-349). სხვაგან მკვლევარი წერს, რომ ფებრონია მონაზონის „წამება”, რომლის ავტორიც არის თომაიდა, ქართულად ძალიან ადრე უნდა ეთარგმნათ (გაბიძაშვილი, 2010: 177).

Ath-79 ხელნაწერ კრებულში შემონახული „ფებრონიას წამების” ტექსტი არ ემთხვევა Sin.-6 და ქუთაისი-3 (K-3) ხელნაწერ კრებულებში შემონახული კიმენური რედაქციის ტექსტს, რაც მანანა დოლაქიძის მიერაცაა გამოკვლეული და გამოტანილია დასკვნა, რომ „ექვთიმე ათონელს ეკუთვნის არა კიმენური რედაქციის თარგმნა, როგორც იყო მიჩნეული სამეცნიერო ლიტერატურაში, არამედ ამ ხელნაწერში შემონახული მესამე, უცნობი რედაქცია თხზულებისა” (დოლაქიძე, 1986: 8).

წიგნში – „რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის აღმოსავლურ ხელნაწერთა ინსტიტუტის სასულიერო შინაარსის ქართულ ხელნაწერთა აღწერილობა” (2016) – M-49 (M-33) ხელნაწერის (რომელიც წარმოადგენს 1840 წელს გადაწერილ ჰაგიოგრაფიულ კრებულს) აღწერილობიდან ვიგებთ, რომ მე-20 შრომად მასში შედის ანდერძ-მინაწერები, გადმოწერილი პლატონ იოსელიანის გამოგზავნილი ხელნაწერიდან, თავად პლატონ იოსელიანისა და თეიმურაზ ბა-ტონიშვილის შენიშვნებით. ერთ-ერთი შენიშვნიდან ირკვევა, რომ M-49 ხელნაწერი გადაწერილი ყოფილა S-3637-დან.  ცხადია, ეს უკანასკნელიც წარმოადგენს ჰაგიოგრაფიულ კრებულს, გადაწერილს 1838 წელს (გადამწერი თეიმურაზ ბატონიშვილი).

ამდენად, მინაწერები, რომლებიც პლატონ იოსელიანს გადმოუწერია წმინდანთა ცხოვრების შემცველი წიგნიდან, S-3637 ხელნაწერ კრებულშიც ასევე მინაწერების სახით არის შეტანილი. ერთ-ერთ მინაწერში ვკითხულობთ: „დასასრულსა წმიდისა ფებრონიასსა ცხოვრებისასა ესე ეწერა: „წმიდაო ფებრონიავ, მეოხ მეყავ წინაშე ღმრთისა; რომელნიცა იკითხვიდეთ, ლოცვასა მომიხსენეთ გლახაკი ეფთჳმი და წმიდა მამა ჩემი იოანე. ესე ანდერძი წმიდისა მამისა ჩვენისა ეფთჳმისი არს, რომელი წმიდითა ჴელითა მისითა ნუსხისაგან დაიწერა. ლოცვა ჰყავთ გლახაკისა მწერელთათჳსცა” (M-49: გვ. 378; რუსეთის მეცნიერებათა აკადემიის… 83; S-3637: 157r). ერთ-ერთი მინაწერი კი გვამცნობს: „ბროსეტს რომ აქვს იოსელიანი (!), წმიდის პეტრეს ცხოვრების ბოლოს ეწერა: 1838, ივნისის 29, ქალაქსა ტფილისს წიგნი ესე გარდამოვაწერინეო მოწაფესა ჩემსაო фილოსოфიისა და фიზიკის მასწავლებელმან პლატონ ეგნატესძემან იოსელიანმან” (S-3637: 157r).

ამრიგად, ირკვევა, რომ ფებრონიას წამების შემცველი ტექსტი ინახება სხვა ხელნაწერ კრებულშიც, თუმცა რომელში, ჯერჯერობით ჩვენთვის უცნობია. უცნაურად მიგვაჩნია ის ფაქტი, რომ იოანე მთაწმიდელი საანალიზო თხზულებას არ ასახელებს თავის ცნობილ ანდერძში ექვთიმეს მიერ თარგმნილ შრომათა შორის, არადა, ეს შრომა შესულია 990 წელს გადაწერილ ათონური წარმოშობის Ath-79 კრებულში. თუ გავიხ-სენებთ იმ ფაქტს, რომ იოანე 1005 წელს გარდაიცვალა, ისღა დაგვრჩენია, დავუშვათ, რომ მას უბრალოდ გამორჩა მისი დასახელება. აქვე აღვნიშნავთ, რომ ტექსტის დასაწყისი ნაწილი განთავსებულია A-1769 ხელნაწერის 2r-v გვერდებზე, რომელიც წარმოადგენს Ath-79 კრებულის ნაწილს, თუმცა ეს ტექსტიც თავნაკლულია.

როგორც ირკვევა, „ფებრონიას წამების” პირველწყარო – ბერძნული ტექსტი დაკარგუ-ლია.

წინამდებარე ტომში დაბეჭდილი მეორე შრომაა „ბასილი კესარიელის ცხოვრება.” „ეტი-უდების” V ტომში კორნელი კეკელიძე კიმენური რედაქციისადმი მიძღვნილ თავში სამ პუნ-ქტად ჩამოთვლის ბასილი დიდი კესარიელის ცხოვრება-მოღვაწეობისა თუ სასწაულების შემცველ ქართულ თარგმანებს:

1. თავდაპირველად ასახელებს ამფილოქე იკონიელის ავტორობით შექმნილი შრომების ქართულ თარგმანებს, რომლებიც რამდენიმე ნუსხაშია შემონახული. ესენია: A-19, A-95, A-1103, Sin-83;
2. შემდეგ – გრიგოლ ნაზიანზელის ხელიდან გამოსული ცხოვრების შემცველ ტექსტს („ფრიად მაიძულებდა მე”), თუმცა ნუსხებს არ უთითებს;
3. და, ბოლოს, ერენუმოს ხუცის შრომას: „განახლება ბასილის მიერ ლუდიის ეკლესიისა” („შვილო, საყუარელო სატრონიე”), რომელიც შემონახულია ნუსხებში: A-249, S-535  (კეკელიძე, 1957: 121-122).

თავის მხრივ, ამფილოქე იკონიელის მიერ აღწერილი ბასილი კესარიელის ცხოვრებისა თუ სასწაულების შემცველი ტექსტების ქართულ თარგმანებს მეცნიერი სამ რედაქციად ყოფს:

1. პირველი რედაქცია, მისი აზრით, დაცულია ნუსხებში: A-19: 266-306 (შეიცავს 7 სასწაულს; ტექსტის დასაწყისი ფრაზაა: „საყუარელნო, არა უცხო არს ერთგულთა შჳლთაჲ მამისათჳს წუხილი ცხორებისაგან განსლვასა”); Sin-83: 67-70 (შეიცავს პირველ ორ სასწაულს (BHG: 247-259); A-90 (პირველი ოთხი სასწაული განთავსებულია გვერდებზე: 369-378, მე-5 და მე-7 სასწაულები – გვერდებზე: 603-612; 
2. მეორე რედაქცია შემონახულია A-95 ნუსხაში (185-212), რომელიც შეიცავს პირველ 6 სასწაულს და იწყება I რედაქციის 1-ლი და მე-2 სასწაულებით;

3. ხოლო მესამე რედაქციას წარმოადგენს A-1103 ნუსხა, რომელიც, მკვლევარის აზრით, ექვთიმე ათონელს უთარგმნია, შეიცავს მხოლოდ I რედაქციის დასაწყისს, საკუთრივ ბიოგრაფიას (#19, 266-290), თუმცა მასთან შედარებით შეცვლილია: ზოგან სიტყვა თუ ფრაზაა გამოტოვებული, ზოგან – ჩამატებულია, ზოგან – გადასმული და ა. შ. (კეკელიძე, 1957: 11).

ამ სამი რედაქციიდან ექვთიმე ათონელის სახელი ავტორს მოხსენიებული აქვს მხო-ლოდ A-1103-სთან მიმართებით და აღნიშნავს, რომ ის ექვთიმეს მიერ „ოდნავ შეკეთებულია.” თხზულების დასაწყისი („საყუარელნო, არა უცხო არს…”) მოტანილი აქვს A-19 ნუსხიდან. „ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორიის I ტომში” ამ თხზულებაზე საუბრისას შენიშვნებში უთითებს A-1103 ხელნაწერს და აღნიშნავს, რომ „ეს ცხოვრება განმეორებაა იმისა, რაც ჩვენ გვაქვს A-19 ნუსხის 266-306-ე ფურცლებზე, არ არის მხოლოდ ბასილის სასწაულები, დანარჩენში შეცვლილია, გადასმული ან გამოტოვებულია ზოგიერთი სიტყვა. „ასე რომ, ეს ცხოვრება ან არ უნდა ეკუთვნოდეს ექვთიმეს, გიორგის ის მხოლოდ შეცდომით მიუკუთვნებია მისთვის, ანდა ექვთიმეს უმნიშვნელო ცვლილებით გადმოუკეთებია უკვე არსებული თარგმანი”, – ასკვნის მკვლევარი (კეკელიძე, 1980: 207).

ასევე A-19 ნუსხიდან არის დამოწმებული სათაური და ნაწარმოების დასაწყისი ნაწილი ენრიკო გაბიძაშვილთან (2004: 154), რომელსაც ექვთიმესეული რედაქციის ნუსხებად ჩამოთ-ვლილი აქვს: A-19, A-95, A-1103, ქუთაისი-16 (K-16), Sin-32-57-33 (864 წ.). A-95 ნუსხასთან მითითებული აქვს გვერდები: 94r-98r და ფრჩხილებში უწერია: „მხოლოდ სასწაულები” (2004: 155). ნათარგმნ ჰაგიოგრაფიულ შრომათა სიაში „ბასილი დიდის ცხოვრება” 186-ე ნომრად აქვს წარმოდგენილი. 189-201-ე ნომრებად მოცემული აქვს შრომა „ბასილი დიდის სასწაულთაგან”, სადაც გვერდები მითითებული აქვს იმავე A-19 და A-95 ნუსხებიდან. 190-ე და 195-ე ნომრებით წარმოდგენილ სასწაულებში A-95 ნუსხას გვერდების ნომრებად უწერია, შესაბამისად, 97v-99r და 96r-97v (აქედან 97v-98r და 96r-97v გვერდები, როგორც ვხედავთ, მითითებული აქვს ასევე „ბასილი დიდის ცხოვრების” A-95 ნუსხასთან (186 ნომრით)). შენიშვნაში აღნიშნულია, რომ ავტორი არის ელადიოს კესარია-კაბადუკიელი, ბასილი დიდის მემკვიდრე ამ კათედრაზე. იგივე ავტორია მითითებული 192-ე, 196-ე, 197-ე და 198-ე ნომრებით წარმოდგენილ სასწაულებთანაც (გაბიძაშვილი, 2004: 155). შრომების II ტომში მკვლევარი აღნიშნავს, რომ „ბასილი დიდის ცხოვრებისა” და „სასწაულების” ქართული თარგმანი ვარიანტული სხვაობით (უფრო შედგენილობით) დაცულია რამდენიმე ხელნაწერში: I. A-19, 266-306. II. A-95, 185-212. III. A-1103, 117-130. ბერძნული ტექსტი კი დაბეჭდილია შემდეგ გამოცემაში: Combefis, Amphilochii opera, 155-225 (გაბიძაშვილი, 2010: 200).

ამდენად, როგორც ვხედავთ, კორნელი კეკელიძე ექვთიმეს სახელს უკავშირებს მხო-ლოდ ერთ – A-1103 ნუსხას, ხოლო ენრიკო გაბიძაშვილი – 5 ნუსხას.

რეალური სურათი ასეთია: A-19 ნუსხა შეიცავს ცხოვრებას, რომელსაც მოჰყვება სას-წაულები, A-1103 ნუსხა – მხოლოდ ცხოვრებას, რომელსაც ბოლოში ახლავს სასწაულების ჩამონათვალი, ქუთაისი-16-ც (K-16) – მხოლოდ ცხოვრებას, ხოლო A-95 და Sin-83 – მხოლოდ სასწაულებს, ოღონდ განსხვავებული შედგენილობით.

თუ არ ჩავთვლით სასწაულების ნაწილს, რომელთა სათაურებშიც ან „სიტყუაჲ” ჩანს, ან „საკითხავი”, A-19 და A-1103 ნუსხებს შორის სხვაობა ვარიანტულია და არა რედაქციული. დაუშვებელია მოსაზრება იმის თაობაზე, თითქოს გიორგი მთაწმიდელს შეეშალა და „ბასილი დიდის ცხოვრების” თარგმანი შეცდომით მიაკუთვნა ექვთიმეს, როგორც ამას კ. კეკელიძე ვარაუდობს, იმ მარტივი მიზეზის გამო, რომ აღნიშნული თხზულება დასახელებულია იოანე მთაწმიდელის ანდერძშიც და, რაც მთავარია, A-1103 ნუსხას ახლავს გადამწერის ანდერძი, საიდანაც ცხადად ირკვევა ექვთიმეს მთარგმნელობა: „…უფროჲს ხოლო წმიდისა მამისა ეფთჳმეს [თარ]გმანებულთათჳს უფალმან ღმერთმან ამათ ყოველთა წმიდათა თანა ზიარყვნიან” (131v).

აღნიშნული ანდერძი გამორიცხავს იმ მოსაზრებასაც, თითქოს ექვთიმემ უკვე არსებუ-ლი თარგმანი A-19-ის სახით ოდნავ გადააკეთა. ეს ანდერძიც რომ არ არსებობდეს, გადაკე-თებული ვერსია უნდა გასცდენოდა ნუსხებს შორის დასაშვები ვარიანტული სხვაობების ზღვარს, რაც A-19 და A-1103 ხელნაწერების შემთხვევაში, როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, არ დასტურდება, და, მეორეც, რთული გასამიჯნია, A-1103 ნუსხაში შენიშნული სხვაობებიდან რომელი ეკუთვნის ექვთიმეს და რომელი – გადამწერს.

ის ფაქტი, რომ ნაშრომი იოანეს მიერაა დასახელებული, ცალსახად ამტკიცებს, რომ ექვთიმეს ის 1005 წლამდე აქვს ნათარგმნი, ანუ მანამდე, ვიდრე A-1103 ხელნაწერი კრებული შეიქმნებოდა. რადგანაც A-1103 ნუსხის საყრდენი A-19 ნუსხაა, ლოგიკურად ამ ხელნა-წერამდე მივდივართ, როგორც ექვთიმეს ნათარგმნამდე. „საყრდენში” ვგულისხმობთ არა მხოლოდ ცხოვრების შემცველ ტექსტს, არამედ სასწაულების ნაწილსაც, რომელიც, მართა-ლია, A-1103 ნუსხას არ ახლავს, მაგრამ გვაქვს მათი ჩამონათვალი, რომელიც ქრონოლოგი-ურად ემთხვევა A-19-ში მოცემულ 7-ვე სასწაულს:

„ბ სხუაჲ სასწაული მწვალებელთა აღძრვისთჳს.

გ             სხუაჲ ჰურიასათჳს.

დ სხუაჲ ჰურიჲსა მკურნალისათჳს.

ე             სხუაჲ დედაკაცისათჳს, რომელ ცოდვანი აუჴოცნა.

ვ             სხუაჲ წმიდისა მამისა ეფრემის მოსლვისა და ხილვისათჳს.

ზ სხუაჲ პეტრესთჳს, ძმისა თჳსისა.

H სხუაჲ ხუცისა და გონჯისათჳს.”

ამ ჩამონათვალს A-1103 ხელნაწერ კრებულში მოჰყვება შემაჯამებელი ფრაზა: „ესენი ყოვლგნით სწერიან სასწაულნი.” ცხადია, იგულისხმება A-1103-ის წინარე ნუსხა, ჩვენი აზ-რით, A-19, სადაც ეს სასწაულებია აღწერილი.

A-19 ხელნაწერი კრებულის აღწერილობაში „ბასილი კესარიელის ცხოვრება” ცალკე (38-ე) შრომად არის მითითებული, ხოლო სასწაულები – ყველა ცალ-ცალკე შრომად. გამონაკლისს წარმოადგენს პირველი სასწაული – „სიტყუაჲ ბასილისთჳსვე საკჳრველთმოქმედისა” („და იყო მათ დღეთა შინა აღძრვაჲ მწვალებელთაჲ მართლმორწმუნეთა ზედა”), რომელიც ხელნაწერის აღმწერელს უნებლიეთ ცხოვრების ტექსტისთვის მიუთვლია. ცალ-ცალკეა გამოყოფილი სასწაულები თედო ჟორდანიას აღწერილობაშიც (Описанიе рукописей: 1903: 15).

როგორც უკვე აღინიშნა, A-19 კრებულის გარდა, სასწაულებს შეიცავს A-95 და Sin-83 ხელნაწერი კრებულებიც, ოღონდ სხვადასხვა რაოდენობით: პირველი – პირველ ექვსს, მეორე – პირველ ორს. შედგენილობის გარდა, მათ შორის ტექსტობრივი სხვაობა არ შეინიშნება: ორივე კრებულში შესული სასწაულები მხოლოდ ვარიანტულად განსხვავდება A-19-ში აღწერილი სასწაულებისგან, რაც მეტყველებს იმაზე, რომ A-19, A-95 და Sin-83 ნუსხები საერთო სასწაულების ნაწილში ერთ რედაქციას მიეკუთვნებიან. მათ შორის ყველაზე ადრინდელია Sin-83, რომელიც IX საუკუნეშია შექმნილი. A-95 ხელნაწერი კრებული კი XI საუკუნით თარიღდება. ქრონოლოგიურად მათ შორის თავსდება X საუკუნეში გადაწერილი A-19 კრებული.

იმის გამო, რომ ექვთიმე ათონელი ვერანაირად ვერ იქნება დაკავშირებული Sin-83 ხელნაწერ კრებულთან, რომელიც მის დაბადებამდე გაცილებით ადრე შეიქმნა, ბუნებრივად გამოირიცხება მისი კავშირი A-19 კრებულში (და ცხადია, A-95-შიც) შემავალ სასწაულებთან. ლოგიკურად მივდივართ იმ დასკვნამდე, რომ მას უთარგმნია მხოლოდ ცხოვრების შემცველი ტექსტი, ხოლო სასწაულები უთარგმნია სხვას. არგუმენტად გამოგვადგება ის ფაქტიც, რომ იოანეს ანდერძში საანალიზო თხზულება დასახელებულია სასწაულების გარეშე: „ცხორებაჲ წმიდისა ბასილი კესარიელისაჲ” (ოქროპირი, 1996: 14). მას რომ სასწაულებიც ეთარგმნა, იოანე მას აუცილებლად აღნიშნავდა ისევე, როგორც სხვა შემთხვევაში: „წამებაჲ და სასწაულნი წმიდისა მოწამისა დიმიტრისი” (იქვე). ვფიქრობთ, უკვე მარტივი გასაგებია, რატომ არ შეიტანა სასწაულები ათონური წარმომავლობის A-1103 კრებულში მისმა გადამწერმა.

ამრიგად, „ბასილი კესარიელის ცხოვრების” ექვთიმე ათონელისეული თარგმანი, ჩვენი აზრით, დაცულია სამ ხელნაწერ კრებულში: A-19-ში, A-1103-სა და ქუთაისი-16-ში (K-16).

საანალიზო ძეგლი გამოაქვეყნა ა. კამლაძემ 1992 წელს მხოლოდ ერთი (A-1103) ხელ-ნაწერის მიხედვით. გამოცემა, ცხადია, არ არის აკადემიური.

II ტომში შემავალი მესამე ძეგლია „თეოდორე სტრატილატის წამება.” ჰაგიოგრაფიული ჟანრი რამდენიმე თეოდორეს იცნობს. ჩვენი თხზულების გმირი ერთ-ერთი მათგანია. ქრისტოფერ ვალტერის კვლევის მიხედვით, თეოდორე სტრატილატი არის „ასლი” იმ წმინდა თეოდორესი, რომელიც თავისი მოღვაწეობითა და ქრისტესადმი ერთგულებით გამოირჩეოდა და ქრისტიანულ სამყაროში პოპულარობით სარგებლობდა პირველ საუკუნეებში და რომლის ჰაგიოგრაფიული ტრადიციაც იწყება ტაძარში წარმოთქმული ‘Encomium’-ის (ნიშნავს შექებას, ხოტბას) ტექსტით. აღნიშნული ხოტბითი ტექსტი მიეწერება გრიგოლ ნოსელის (Gregory Nyssa). ამავე თეოდორეს „ტყუპისცალად” კი ავტორი მოიხსენიებს თეოდორე ტირონს (Walter, 1999: 163).

„თეოდორე სტრატილატის წამების” შემცველ ნუსხებად კორნელი კეკელიძეს დასახე-ლებული აქვს: A-1103 (242-254), ბოდლე (169-179), A-382, A-388 (კეკელიძე: 1957: 126-127).

ენრიკო გაბიძაშვილი თხზულების ორ რედაქციას ასახელებს – კიმენურსა და მეტაფ-რასულს. კიმენური რედაქცია დაცულია ნუსხებში: A-199, A-382, A-388, A-1103, A-1076, ბოდლე-1 (გაბიძაშვილი, 2004: 214), მთარგმნელი არ არის მითითებული, თუმცა თავისი შრომების II ტომში აღნიშნავს, რომ „თეოდორე სტრატილატის წამება” ექვთიმე მთაწმიდელს უთარგმნია და ნუსხებად უთითებს ბოდლე-1-სა და A-1103-ს (გაბიძაშვილი, 2010: 160). იმავე შრომების II ტომში შემავალ სტატიაში („უცნობი ბიზანტიელი ჰაგიოგრაფი ძველ ქართულ ნათარგმნ მწერლობაში / ნიკიფორე ურანოსის „თეოდორე ტირონის მეტაფრასული წამება”) თეოდორეს წამების მეტაფრასული თხზულების შესახებ მსჯელობისას მკვლევარი სრულიად მოულოდნელად წერს: „უნდა გამოვრიცხოთ ის მეტაფრასული თხზულებები, რომლებიც თარგმნილი არის გიორგიზე ადრე (მაგ., ექვთიმეს მიერ თარგმნილი „თეოდორე სტრატილატის წამება” (გაბიძაშვილი, 2010: 438). ანუ, ამ შემთხვევაში ავტორი ექვთიმეს მიერ თარგმნილად მეტაფრასულ რედაქციას ასახელებს. ვფიქრობთ, აქ უნებლიე ცდომილებასთან უნდა გვქონდეს საქმე, რადგან „ქართულ ნათარგმნ ჰაგიოგრაფიაში” მის მიერ დასა-ხელებული კიმენური რედაქციის შემცველი ნუსხები და შრომების II ტომში მითითებული ექ-ვთიმეს მიერ ნათარგმნი შრომის შემცველი ნუსხები (ბოდლე-1 და A-1103) ერთმანეთს ემ-თხვევა.

სპეციალურ ლიტერატურაში აღნიშნულია, რომ ბიზანტიური მწერლობა თეოდორე სტრატილატის წამების შემცველ წიგნთა არაერთ რედაქციას იცნობს. ჰალკინი (Fr. Halkini) გამოყოფს 8 ძირითად რედაქციას, რომელთა შიგნით კიდევ შეიძლება ქვერედაქციების გამო-ყოფა.

ექვთიმესეული თარგმანის ბერძნული დედნის გამოცემად ქართულ სამეცნიერო ლიტე-რატურაში მითითებულია: Analecta Bollandiana, tomus II. Ediderunt: Carolus De Smedt, Gulielmus Van Hooff et Josephus De Backer, Paris, 1883, p. 359-367, ხოლო ავტორად დასახელებულია აბგარ უარი (კეკელიძე: 1957: 126-127; გაბიძაშვილი, 2010: 160).

მიხეილ ქავთარიას აზრით, ექვთიმე ათონელის თარგმანი უშუალოდ არ მომდინაროებს ამ ბერძნული ტექსტიდან. „ექვთიმეს ხელთ ჰქონია ზემოთ ნახსენები ბერძნული ტექსტის ახლოს მდგომი, მაგრამ განსხვავებული რედაქციის ნუსხა და სწორედ ის გადმოუღია ქარ-თულად”, – წერს იგი (ქავთარია, 1966: 196).

ექვთიმეს მიერ შესრულებული თარგმანის ბერძნულ გამოცემაში დაბეჭდილ ტექსტთან შედარების საფუძველზე დარწმუნებით შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ის ნამდვილად არ არის ჩვენი თხზულების პირველწყარო და მიხეილ ქავთარიას მოსაზრება აბსოლუტურად სწორია. მართალია, ორივე მათგანი (ბერძნული ტექსტი და ქართული თარგმანი) დიდმოწამე თეო-დორეს ღვაწლისა და მოწამეობრივი აღსასრულის შესახებ მოგვითხრობს, ცალკეული ადგი-ლებიც ერთმანეთს თანხვდება და იდენტური მოვლენების შესახებ გვამცნობენ, მაგრამ ხშირ შემთხვევაში მათ შორის საკმაოდ დიდი სხვაობაა. აღნიშნულის დასტურად რამდენიმე მაგა-ლითს დავიმოწმებთ:

1. ერთგან ბერძნულ ტექსტში ვკითხულობთ: „მაშინ, როგორც ადამიანს, დაელაპარა თავის ცხენს და უთხრა: „ვიცი, რომ სათნოუჩანს ღმერთს ყოველი [ქმნილება], ადამიანები თუ პირუტყვი. ამიტომაც ჩემთან ერთად იბრძოლე და ქრისტე განგაძლიერებს შენ, რათა გავიმარჯვო მოწინააღმდეგე მტერზე.“

აღნიშნული ადგილი არ გვხვდება ძველ ქართულ თარგმანში. ის მხოლოდ ‘Analecta’-ს ბერძნულ ტექსტშია დაცული. შევნიშნავთ, რომ წარმოდგენილი მონაკვეთი არც რთული დოგმატური ხასიათის მოძღვრებას გადმოგვცემს და არც რაიმე სავარაუდო სარწმუნოებრივი ცდომილების შემცველი შინაარსის ტექსტია. ამდენად, მიგვაჩნია, რომ ექვთიმეს მიერ გა-მოყენებული პირველწყარო აღნიშნულ ციტატას არ შეიცავდა, რადგან, სხვა მხრივ, გაუგე-ბარია, რატომ უნდა გამოეტოვებინა მთარგმნელს თეოდორეს მარტვილური აღსასრულის წარმომჩენი ჩვენ მიერ დამოწმებული მონაკვეთი (მსგავსი შემთხვევები არაერთია).

2. წარმოვადგენთ საპირისპირო შინაარსის მაგალითს: ექვთიმე ათონელის თარგმანში ერთგან ვკითხულობთ: „ხოლო იგინი რაჲ ამას იტყოდეს, აჰა ესერა, იხილეს წმიდაჲ თეოდორე მდგომარე ლოცვასა შინა. და მოიქცა მათდა პირითა მხიარულითა და ჰრქუა მათ: „შვილნო ჩემნო, მე ვარ თეოდორე, რომელი მკუდრად გეგონა. ღმერთი შურისმეძიებელი, უფალი ღმერთი შურისმეძიებელი განცხადნა და უაღრეს ბუნებისა აღმადგინა მე ბჭეთაგან სიკუდილისათა და მკუდართა თანა შერაცხილი განმაცხოელა ცხორებისათჳს თქუენისა. აწ უკუე გრწმენეს თუ იგი, უმეტესი ამისა იხილოთ.” ამას იტყოდა რაჲ ნეტარი თეოდორე, იგინი განცჳბრებულ იყვნეს და იჭუეულ, უკუეთუ ნანდჳლვე თეოდორე არს იგი, სტრატილატი. ხოლო წმიდამან მოწამემან დასწერა მათ სასწაული ჯუარისაჲ და აღივსნეს მადლითა და გა-ნეხუნეს თუალნი გულთა მათთანი და ღაღატყვეს ჴმითა მაღლითა.”

დამოწმებული ფრაგმენტი მხოლოდ ქართულ თარგმანშია დაცული და არ შედის ‘Analecta’-ს ბერძნულ ტექსტში (იხ. დასახ. გამოცემა, გვ. 366). მიგვაჩნია, რომ თეოდორეს მოწამეობრივი ღვაწლის აღწერისას პირველწყაროსაგან დამოუკიდებლად ამგვარი სახის განვრცობა და დაკონკრეტებული შინაარსის ცნობების წარმოჩენით თვითშემოქმედება შე-უძლებელი მოვლენა იქნებოდა (მსგავსი შემთხვევებიც არაერთია).

3. ექვთიმე ათონელის თარგმანში ერთგან ვკითხულობთ: „ლოდნი მის ადგილისანი შეი-მუსრვოდეს და ხენი ირყეოდეს.“ ‘Analecta’-ს ბერძნული ტექსტი კი შემდეგს გვამცნობს: „იმ ადგილის ლოდები იმუსრებოდნენ და მიწა იძვროდა“ (იხ. დასახ. გამოცემა, გვ. 361). როგორც დამოწმებული წყაროები ცხადყოფენ, ექვთიმესეულ თარგმანში ხეთა ძვრაზეა საუბარი, ხოლო ბერძნულ ტექსტში – მიწის რყევაზე. ვფიქრობთ, წარმოდგენილი მონაცემი კიდევ ერთი დასტურია იმისა, რომ ექვთიმე ათონელი განსხვავებული ბერძნული რედაქციით ხელ-მძღვანელობდა, რომელშიც გამოყენებული იყო სიტყვა „ხე” („ხენი ირყეოდეს”). წინააღმდეგ შემთხვევაში, გაუგებარია, რატომ უნდა შეცვლილიყო ქართულ თარგმანში სრულიად უწყი-ნარი და ყოფითი მონაცემი განსხვავებული ცნობით: „მიწა იძვროდა.”

ამდენად, რადგანაც ‘Analecta Bollandiana’’-ში გამოქვეყნებული ტექსტის ავტორი აბგარ უარია, გაგვიჭირდება იმის თქმა, რომ ექვთიმესეული თარგმანის ბერძნული ვერსიის ავტო-რიც ის არის.

თავად ექვთიმე ათონელი ანდერძში აღნიშნავს, რომ მან საანალიზო თხზულება ახლად თარგმნა: „სახელითა ქრისტესითა აღესრუ[ლა] წამებაჲ წმიდისა და დიდებულისა მოწამისა თეოდორესი, გამოთარგმნილი ახლად ბერძულთა წიგნთაგან ჴელითა გლახისა და ცოდვილი-სა ეფთჳმესითა.” ეს მეტყველებს იმაზე, რომ მანამდე არსებობდა თეოდორე სტრატილატის წამების შემცველი ტექსტის სხვა თარგმანი. მიხეილ ქავთარიას აზრით, ეს სწორედ ის რე-დაქცია უნდა იყოს, რომელიც გამოაქვეყნა ალექსანდრე ხახანაშვილმა.

A-199 ნუსხის შესახებ აღვნიშნავთ, რომ ეს სრულიად განსხვავებული რედაქციაა, რო-მელსაც მცირეოდენი დამთხვევების გარდა, ისიც მხოლოდ ტექსტის დასაწყის ნაწილში, სა-ერთო არაფერი აქვს დანარჩენ ნუსხებთან. სათაურიც სხვაგვარად არის მოცემული: „თუესა ივლისსა ჱ, წამებაჲ ყოვლადქებულისა მთავარმოწამისა თეოდორესი.” იგი განთავსებულია 70v-72v გვერდებზე და მოცულობითაც საკმაოდ ჩამორჩება სხვა ხელნაწერებს. შესაბამისად, ამ ნუსხის მონაცემები ჩვენს გამოცემაში არ გვაქვს გათვალისწინებული.

მიხეილ ქავთარია A-199 და აგრეთვე H-1336 კრებულში შემავალ ნუსხებს „თეოდორე სტრატილატის წამების” ახლად გამოვლენილ თარგმანად ასახელებს, ამასთან, ორივეს ნაკ-ლულ ხელნაწერად მოიხსენიებს. შესაძლოა, იმიტომ, რომ ტექსტი მცირე მოცულობისაა, თუმცა ხელნაწერი ნაკლული არ არის. იგი სამართლიანად უთითებს, რომ ეს არ არის ექ-ვთიმესეული თარგმანის უბრალო შემოკლება, არამედ დამოუკიდებელი თარგმანია (ქავთა-რია, 1966: 198).

მკვლევარმა 1966 წელს გამოსცა „თეოდორე სტრატილატის წამების” ორივე რედაქცია: ექვთიმე ათონელის თარგმანი სამი ძირითადი ხელნაწერის მიხედვით: A-1103, A-382 და A-388, ხოლო მეორე თარგმანი – ზემოთ მითითებული ორივე (A-199 და H-1336) ხელნაწერის მიხედვით.

რაც შეეხება ათანასე ალექსანდრიელის ცხოვრების შემცველ ტექსტს, იოანე და გიორგი მთაწმიდელები ამ თხზულებას მოიხსენიებენ, როგორც „ცხორებაჲ დიდისა ათანასესი”, ხოლო კორნელი კეკელიძე ახსენებს „ათანასე ათონელის ცხოვრებას” და, როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, მის შესახებ წერს, რომ არ შემონახულა. თუმცა ეხება სწორედ იმ შრომას, რომელიც ექვთიმეს მიერ არის ნათარგმნი და სახელწოდებასაც ისე გვთავაზობს, როგორც ეს იოანე და გიორგი მთაწმიდელებთან არის მოცემული. ეტიუდების V ტომში მას მითითებული აქვს ტექსტის ბერძნული ვერსია: BHG, 187 (BHG, 187 (Bibliotheca hagiographica gracea (Delehaye). ამის შემდეგ დასახელებული ჰყავს ათანასი მთავარეპისკოპოსი, ალექსანდრიელი, და ტექსტის დასაწყისი: „მრავალნი წმიდანი შეიწუნეს და განიგუმირინეს სურვილითა მით ზეცისაჲთაჲთ”, რომელიც დაცულია იერუსალიმურ ნუსხაში (Jer.-2: 115-129).

ეს ადასტურებს, რომ მკვლევარი ათანასე ათონელსა და ათანასე ალექსანდრიელს სხვა-დასხვა პიროვნებად თვლიდა. სხვაგან იგი წერს: „ცნობა იმის შესახებ, რომ ეფთვიმემ თარ-გმნა, სხვათა შორის, „ცხორება¡ დიდისა ათანასესი”, გულისხმობს არა ათანასე ალექსანდრი-ელის „ცხორებას”, როგორც ა. შანიძე ფიქრობს, არამედ ათანასე ათონელისას, რომელიც, სამწუხაროდ, ჩვენამდე არ შემონახულა” (კეკელიძე, 1955: შნშ. 1). „ძველი ქართული ლიტე-რატურის ისტორიის” I წიგნშიც ექვთიმეს მიერ თარგმნილ ჰაგიოგრაფიულ შრომებში დასა-ხელებული აქვს „ცხორებაჲ ათანასე ათონელისაჲ” (კეკელიძე, 1980: 207).

ენრიკო გაბიძაშვილმა სპეციალურად შეისწავლა საკითხი და დაასკვნა, რომ ეს ათანასე უნდა იყოს არა ათონელი, არამედ ალექსანდრიელი, რომლის ცხოვრების კიმენური რედაქ-ციაც შემონახულია ხელნაწერში – Jer.-2. მისი დაკვირვებით: „იოანე ათონელის სიის მიხედ-ვით, ეფთვიმეს უკვე თარგმნილი ჰქონდა თერთმეტი თხზულება, რომელთაგან ყველაზე ად-რინდელია „ცხორებაჲ დიდისა ათანასესი.” აქედან გამომდინარე, შეიძლება მიახლოებით ით-ქვას, რომ ეფთვიმემ დასახელებული „ცხორება” თარგმნა ყველაზე გვიან, 985-992 წლებში. ცხადია, ამ დროს ათანასე ათონელი ცოცხალი და ჯანმრთელია. აქედან ნათელია, რომ ათა-ნასე ათონელის „ცხორება” ეფთვიმეს არ შეეძლო ეთარგმნა დასახელებულ წლებში და რომ მან თარგმნა ათანასე ალექსანდრიელის „ცხორება” (გაბიძაშვილი, 2007: 95). ამიტომაც თავის გამოცემაში „ქართული ნათარგმნი ჰაგიოგრაფია” ე. გაბიძაშვილი თხზულების სათაურს ასახელებს, როგორც „ათანასე ალექსანდრიელის ცხოვრება”, თუმცა მთარგმნელს არ უთი-თებს. დასახელებული აქვს აგრეთვე იმავე თხზულების მეტაფრასული რედაქცია იმავე სა-თაურით (გაბიძაშვილი, 2004: 121). სხვაგან იგი წერს, რომ ათანასე ალექსანდრიელის „ცხოვრების” ქართული თარგმანი (Jer.-2. 115-129) გამოცემული არ არის, ბერძნული დედანი კი გამოცემულია: P.G.25, CCXXIII-CCXLVI (გაბიძაშვილი, 2010: 199).

აკაკი შანიძეც თვლიდა, რომ ექვთიმემ ათანასე ალექსანდრიელის ცხოვრება თარგმნა და არა ათანასე ათონელისა (შანიძე, 1946).

ათანასე I დიდი (დაახლოებით 297-373) ალექსანდრიის მართლმადიდებელი ეკლესიის პატრიარქი იყო, რომლის ხსენების დღეც ორჯერ აღესრულება: ახალი სტილით 15 მაისს (ძველი სტილით 2 მაისს) და 31 იანვარს (ძველი სტილით 18 იანვარს). განსაკუთრებული დამსახურებების გამო მას ამავდროულად ეპითეტი „დიდი” განეკუთვნა. ასე რომ, ათანასე დიდი და ათანასე ალექსანდიელი ერთი და იგივე პიროვნებაა. შესაბამისად, იოანე და გიორ-გი მთაწმიდელების მიერ დასახელებული ნაშრომის – „ცხორებაჲ დიდისა ათანასესი” – მთავარ გმირად სწორედ ათანასე ალექსანდრიელი უნდა იგულისხმებოდეს. იერუსალიმურ ნუსხაში დაცული ნათარგმნი ძეგლის სათაურში, მართალია, „დიდი ათანასე” არ ჩანს და ის იკითხება, როგორც „ცხორებაჲ და ღუაწლნი წმიდისა და ნეტარისა მამისა ჩუენისა ათანასი მთავარეპისკოპოსისა ალექსანდრიელისაჲ”, მაგრამ ტექსტში ათანასე ალექსანდრიელი „დიდ ათანასედ” მოიხსენიება ავტორისა და, შესაბამისად, მთარგმნელის მიერ: „უმეტესად აღივსო მადლითა მით სამოციქულოჲთა დიდი ათანასე, რომელი-იგი ეპისკოპოსთა შორის დიდისა მის და სახელოვნისა ქალაქისა ალექსანდრიისა მთიები გამობრწყინდა.” არაფერია გასაკვირი იმაში, რომ იოანე და გიორგი მთაწმიდელებმა ექვთიმე ათონელის მიერ ნათარგმნი ძეგლის სათაურში „დიდი ათანასე” გაიტანეს.

ათანასე ალექსანდრიელის სულიერი ახოვანება იმდენად ფასობდა და სამაგალითო იყო ეკლესიის წევრებისათვის, რომ მისი ცხოვრების სამი რედაქცია შეიქმნა, რომლებიც „ბერ-ძნული პატროლოგიის” 25-ე ტომშია გამოქვეყნებული. პირველი ანონიმ ავტორს ეკუთვნის (იხ. PG. 25. col. CLXXXV-CCXI); მეორე ფოტი პატრიარქის სახელს უკავშირდება (იხ. PG. 25. col. CCXI-CCXXII); მესამე რედაქცია კი ათანასე დიდის ცხოვრების მეტაფრასული ვერსიაა (იხ. PG. 25. col. CCXXII-CCXLVII).

ექვთიმე ათონელის მიერ თარგმნილი ათანასე დიდის ცხოვრების შედარებამ თითოეულ დასახელებულ რედაქციასთან იმდენად დიდი სხვობა გამოავლინა მათ შორის, რომ ქართუ-ლი თარგმანის პირველწყაროდ „ბერძნულ პატროლოგიაში” გამოქვეყნებულ ვერც ერთ ბერ-ძნულ ტექსტს ვერ მივიჩნევთ. ჩვენი აზრით, პირველწყარო სხვა, ხსენებული ტექსტებისაგან განსხვავებული, ბერძნული ტექსტი უნდა ყოფილიყო.

ცნობილი ფაქტია, რომ ექვთიმეს მთარგმნელობით საქმიანობას, არსენ იყალთოელის შე-ფასებიდან გამომდინარე,სამეცნიერო ლიტერატურაში „კლება-მატება” ეწოდა, რაც სათარ-გმნი წყაროების შემოკლებასა თუ განვრცობას გულისხმობდა, მაგრამ ყველა მსგავსი შემთხვე-ვა ობიექტური მიზეზით იყო განპირობებული. კერძოდ, როდესაც ექვთიმე ხედავდა, რომ სა-თარგმნ წყაროში გადმოცემული ზოგიერთი ღრმა საღვთისმეტყველო მოძღვრება ჯერ კიდევ მოუმზადებელი მკითხველისათვის არასწორი აღქმისა და სარწმუნოებრივი ცდომილების მიზეზი შეიძლებოდა გამხდარიყო, ის კლებას მიმართავდა; იმ შემთხვევაში, თუკი ბერძნულ ტექსტში მოკლედ გამოთქმული თეოლოგიური დებულება ასევე გაურკვევლობას გამოიწვევდა სათანადო საკითხებში ნაკლებად განსწავლულ ქართველ მკითხველში, ის მას შეგნებულად განავრცობდა, რომ თარგმანში გადმოცემული საკითხები დოგმატური აკრიბიით გაეცნობიერებინათ.

ექვთიმე ათონელის მთარგმნელობითი სტილის შესწავლა თვალნათლივ წარმოაჩენს, რომ ზემოხსენებული საღვთისმეტყველო მეთოდი ჰაგიოგრაფიული ჟანრის მწერლობაში ნაკლებად ვლინდება და თუკი არაარსებით განსხვავებას არ გავითვალისწინებთ, როგორც წესი, ექვთიმე ბერძნულ დედანს ზედმიწევნითი თანმიმდევრობით თარგმნიდა. ჰაგიოგრაფიულ ჟანრში „კლება-მატების” მეთოდის მინიმალური გამოყენება სათარგმნი წყაროების შინაარსით არის განპირობებული. საქმე ისაა, რომ წმინდანთა ცხოვრების შემცველი ტექსტები უმეტეს შემთხვევაში არაა დატვირთული ღრმა დოგმატური სწავლებებით. ისინი, არსებითად, კონკრეტული მოღვაწის ცხოვრებაში მომხდარ განსაკუთრებულ მოვლენებს გადმოგვცემენ და უდიდესი ნაწილი ისტორიული შინაარსის ცნობებს ეთმობა. ამდენად, ასეთი ტექსტების თარგმნისას ექვთიმე ათონელისათვის „კლება-მატების” აუცილებლობა არ არსებობდა, რადგან ბერძნულის შესაბამისი ქართული ტექსტი მკითხველს არც გაურკვევლობას უქადდა და არც სარწმუნოებრივი ცდომილების მიზეზი შეიძლებოდა გამხდარიყო.

ზემოთქმულიდან გამომდინარე, მიგვაჩნია, რომ ექვთიმე ათონელს ათანასე ალექსანდრიელის ცხოვრების შემთხვევაშიც განსხვავებული ტექსტი ჰქონდა ხელთ, რომელიც არ თანხვდება ‘Analecta’-სა თუ „ბერძნულ პატროლოგიაში” გამოქვეყნებულ ტექსტს.

ზემოთქმულის გათვალისწინებით, „ფებრონიას წამება” და „ათანასე ალექსანდრიელის ცხოვრება” წინამდებარე გამოცემაში დაბეჭდილია თითო-თითო ნუსხის მიხედვით, „ბასილი კესარიელის ცხოვრების” ძირითად ნუსხად შერჩეულია A-19 (X. ს.), სქოლიოში ჩატანილია A-1103 (X / XI ს.) და ქუთაისი-16 (K-16) (XVII ს.) ნუსხათა მონაცემები, რომლებიც, შესაბამისად, B და C ლიტერებითაა აღნიშნული, „თეოდორე სტრატილატის წამების” ძირითადი ნუსხაა A-1103, ხოლო სქოლიოში ასახულია ბოდლე-1 (XI ს.), A-388 (XII-XIII სს.) და A-382 (XV ს.) ნუსხების იკითხვისები, რომლებიც, შესაბამისად, B, C და D ლიტერებითაა წარმოდგენილი.

როგორც გამოცემის I ტომის შესავალში ვუთითებთ, ჩვენი პროექტის ერთ-ერთ მიზანს შეადგენს ქართულ თარგმანებთან ერთად ბერძნული ტექსტების გამოქვეყნებაც (არსებობის შემთხვევაში). წინამდებარე II ტომში შესულ თხზულებათაგან მხოლოდ ერთს მოეპოვება ბერძნული ვერსია. ესაა „ცხორებაჲ წმიდისა ბასილი კესარიელისაჲ.” ამიტომ, გამოცემაში მხოლოდ მას ახლავს პარალელური ბერძნული ტექსტი.

ქართული ხელნაწერი ტრადიციისადმი უცხოელთა განსაკუთრებული ინტერესის გათვალისწინებით, ტომში შეტანილია ტექსტების ინგლისური თარგმანებიც.

პროექტი ადგილობრივი და საერთაშორისო თანამშრომლობის ბაზაზე ხორციელდება. ძირითად პერსონალს შეადგენენ წამყვანი დაწესებულების – ინტერდისციპლინური ჰუმანი-ტარიის სასწავლო-სამეცნიერო ინსტიტუტის – წევრები, რომლებიც, ამავე დროს, წარმოად-გენენ სხვადასხვა ორგანიზაციას (ვასახელებთ ცოტა ქვემოთ).

პროექტი პროდუქტია იაკობ გოგებაშვილის სახელობის თელავის სახელმწიფო უნივერ-სიტეტსა და ბირმინჰემის უნივერსიტეტის ტექსტოლოგიისა და ელექტრონული აკადემიური გამოცემის ინსტიტუტს შორის არსებული საერთაშორისო პარტნიორობისა, რომელსაც სა-ფუძველი ჩაეყარა სტრუქტურირებული სადოქტორო პროგრამების განვითარების პროექტის – „ტექსტოლოგია და გამოცემათმცოდნეობა” – ფარგლებში. ამ ინსტიტუტის დირექტორი 2005-2017 წლებში, ბრიტანეთის მეცნიერებათა აკადემიის წევრი დევიდ ჩარლზ პარკერი, დასახელებული და აგრეთვე წინამდებარე პროექტის უცხოელი კონსულტანტია.

ტექსტები გამოსაცემად მოამზადეს, გამოკვლევა და კრიტიკული აპარატი დაურთეს ლია კიკნაძემ (კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის მთავარი მეცნიერ-თანამშრომელი, ფილოლოგიის დოქტორი), ქეთევან გიგაშვილმა (ინტერდისციპლი-ნური ჰუმანიტარიის სასწავლო-სამეცნიერო ინსტიტუტის სამეცნიერო საბჭოს თავმჯდომარე, იაკობ გოგებაშვილის სახელობის თელავის სახელმწიფო უნივერსიტეტის პროფესორი, ფილოლოგიის მეცნიერებათა დოქტორი), ირაკლი ორჟონიამ (თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის დოქტორანტურის ხელმძღვანელი, გელათის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის პროფესორი, თეოლოგიის დოქტორი), გრიგოლ ბენდელიანმა (თბილისის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის კურსდამთავრებული, თეოლოგიის მაგისტრი) და მაია ჯანგიძემ (ფილოლოგიის დოქტორი). ბერძნულ მასალაზე იმუშავა ირაკლი ორჟონიამ. ტექსტები ინგლისურად თარგმნა ეკატერინე ჯინორიძემ.

ტომის მომზადებაში გაწეული დახმარებისათვის მადლობას მოვახსენებთ ათონის ივი-რონის მონასტრის ბერს, ბიბლიოთეკის მესვეურს – თეოლოგოსს, რომელმაც ათონური ხელ-ნაწერების ციფრული ვერსიები მოგვაწოდა და მათი ელექტრონული გამოცემის უფლება მოგვცა; ასევე – ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრის ფონდების დაცვის, აღრიცხვისა და ექ-სპონირების დეპარტამენტის უფროსს, მთავარ მეცნიერ-თანამშრომელ თამარ აბულაძეს, სა-ფინანსო ადმინისტრაციული განყოფილების საქმისწარმოების სამსახურის მთავარ სპეცია-ლისტ ნათია ვეკუას, გელათის სასულიერო აკადემიისა და სემინარიის ბიბლიოთეკის გამგეს, ისტორიის დოქტორს, პროფესორ ირაკლი ლორთქიფანიძეს, იაკობ გოგებაშვილის სახელობის თელავის სახელმწიფო უნივერსიტეტის ბიბლიოთეკის ხელმძღვანელ ნანა ყარაულაშვილს.

დაბოლოს, აღვნიშნავთ, რომ წინამდებარე ბეჭდური გამოცემის პარალელურად მომ-ზადდა ელექტრონული აკადემიური გამოცემაც, რომელიც განთავსებულია პროექტის ბაზა-ზე შექმნილ სერვერზე (იხ. www.athosschool.ge).

სამეცნიერო ჯგუფი სიამოვნებით მივიღებთ თითოეულ საქმიან შენიშვნას და გავითვა-ლისწინებთ შემდგომი მუშაობისას.