„ევსტათის ცხოვრებისა და წამების“ ნუსხათა
ენისა და ძირითადი ტექსტის საკითხები
გამოკვლევაში – `ევსტათის ცხოვრებისა და წამების~ ნუსხათა ურთიერთმიმართებისა და ბერძნულ ტექსტთან მათი დამოკიდებულების საკითხისათვის~ – აღვნიშნეთ, რომ ორთოგრაფიის, ფონეტიკისა და ხშირად მორფოლოგიის სფეროც შედარებით თავისუფალია ბერძნული ტექსტის გავლენისგან. ნუსხებს შორის განსხვავებები ამ ნაწილში ენის ისტორიული განვითარების თავისებურებებით უნდა აიხსნას. ქვემოთ წარმოვადგენთ ძირითად სხვაობებს, რაც ხელნაწერთა ურთიერთშედარებისას გამოვლინდა და აგრეთვე შევეხებით ძირითადი ტექსტის შერჩევის საკითხს. მკითხველს შევახსენებთ, რომ საანალიზო ძეგლის შემცველი ორი ხელნაწერიდან ერთი XI ს-ში გადაიწერა, ხოლო მეორე – XVIII ს-ში.
ნუსხათა ურთიერთმიმართების შესწავლა ღირებულია არა მხოლოდ ენაში მიმდინარე ცვლილებებზე დაკვირვების კუთხით, არამედ იმითაც, რომ ის გვეხმარება მათი ურთიერთდამოკიდებულების გარკვევაში: როგორ მუშავდებოდა ისინი დროის განმავლობაში, რომელი ნუსხისთვის რომელი ვერსია იყო ძირითადი და რომელი დამხმარე და ესა თუ ის გადამწერი ამა თუ იმ ნუსხას უპირატესობას რის საფუძველზე ანიჭებდა და ა. შ. ამდენად, აქ საკითხთა ფართო წრე იჩენს თავს.
ამ კონტექსტში გვინდა შევეხოთ ერთ ძალიან საინტერესო შემთხვევას, რომელიც საანალიზო თხზულების ნუსხებში იძებნება და ააშკარავებს, რომ მე-18 ს-ის ნუსხის გადამწერს ხელთ ჰქონდა Ath-17 ნუსხაც და მასშიც იხედებოდა. ამ უკანასკნელი ნუსხის გადამწერს სახელმძღვანელო ნუსხიდან (ცხადია, უფრო ძველიდან) ერთი ფრაზა შეცდომით ორჯერ აქვს გადაწერილი ერთმანეთის მიმყოლ წინადადებებში: `ავიდა მთად და მიეახლა ადგილსა მას, სადა-იგი ეხილვა ხილვაჲ იგი. წარავლინნა მჴედარნი ძიებად ნადირისა და დაშთა მხოლოჲ და მიეახლა ადგილსა მას, სადა ეხილვა ხილვაჲ იგი. და დავარდა პირსა ზედა.~ H ნუსხაში ეს მონაკვეთი შემდეგნაირადაა მოცემული: `აღვიდა მთად და მიეახლა რაჲ ადგილსა მას, სადა ხილვა ეჩუჱნა, წარავლინნა მჴედარნი ძიებაჲდ ნადირსა და დაშთა მხოლოჲ და მიეახლა ადგილსა მას და დავარდა პირსა ზედა.~ ნათელია, რომ მე-18 ს-ის ნუსხის გადამწერს მექანიკურად დაუწყია განმეორებული ფრაზის გადაწერა, მაგრამ, როგორც ჩანს, შეამჩნია, რომ ის მეორდებოდა და ბოლომდე აღარ დაამთავრა. ჩვენს გამოცემაში მეორე ფრაზა ამოღებულია.
ორთოგრაფიისა და ფონეტიკის საკითხები.
XVIII ს-ის (H-2077) ნუსხისთვის მკვეთრად დამახასიათებელი ნიშნებია ე.წ. „იოტამეტობა“ და უჱ დაწერილობა. ზ. სარჯველაძე „იოტამეტობის“ შემთხვევებს IX-XI საუკუნეთა წერილობით ძეგლებში შენიშნავს, რაც, მისი აზრით, ენაში [ჲ]-ს შემცველი დამავალი დიფთონგების მოშლის ფაქტზე მიუთითებს. გრაფიკაში დარჩა [ჲ] გრაფემა, რომლის ფუნქციაც ზოგ გადამწერს (მწერალს) აღარ ესმოდა, მაგრამ წერდა, რადგან იცოდა, რომ ძველ ქართულში ის ხმოვნის მომდევნო პოზიციაში იწერებოდა. ამის გამო ჲ-ს ხშირად ვხვდებით იქაც, სადაც დამავალი დიფთონგი არასდროს ყოფილა. მეცნიერი ჲ-ს უფუნქციო გამოყენების მაგალითებს პოულობს როგორც სიტყვის შიგნით, ისე ბოლოს, სადაც აჲ გრაფემათა ჯგუფი ა-ს გამოხატავს, ეჲ _ ე-ს, ოჲ _ ო-ს, უჲ _ უ-ს. „ეს ფაქტები ასახავენ [ჲ]-ს შემცველ დამავალ დიფთონგთა მოშლის ერთ-ერთ გზას: [ჲ]-ს დაკარგვის შედეგად [აჲ] [ეჲ] [ოჲ] [უჲ] დიფთონგები ემთხვევიან მარტივ [ა] [ე] [ო] [უ] ხმოვნებს,“[1] _ წერს მეცნიერი.
H ნუსხაში ჲ უფუნქციოდ იხმარება ა-სთან (ხშირად) და ო-სთან (შედარებით ნაკლებ) ერთად და გადმოსცემს მარტივ ა და ო ხმოვნებს. არ შეგვხვედრია მისი ე-სთან ან უ-სთან გამოყენების მაგალითები.
სიტყვის ბოლოს აჲ გრაფემათა ჯგუფი ა-ს გამოხატავს:
ა) ზმნურ ფორმებში, სადაც ჲ მოსდევს III სუბიექტური პირის –ა სუფიქსს ან მწკრივის ნიშანს. მაგ., ჰრქუა ზმნასთან ის დადასტურდა ყველა შესაძლო შემთხვევაში (24 მაგალითი): „ჰრქუაჲ მას უფალმან“; „ჰრქუაჲ მას ცოლმან მისმან“; „ჰრქუაჲ ქმარსა თჳსსა“ და ა. შ. თქუა ზმნა 3-ჯერ დაირთავს ჲ-ს: „თქუაჲ: „მრწამს შენი, უფალო“; „ესე რაჲ თქუაჲ უფალმან“; „შეურდა და თქუაჲ.“ ჲ სხვა ზმნებთანაც მოჩანს: დაშთაჲ, ინებაჲ, ივლტოდაჲ, მიგითხრაჲ.
ბ) მიცემით ბრუნვაში მდგარ სახელთან, სადაც ჲ მოსდევს ემფატიკურ ხმოვანს: „რომელსაჲ ქრისტეანენი აღიარებენ“…
ფუძის შიგნით აჲ დაწერილობა ხშირად მარტივ ა-ს გადმოსცემს:
ა) სახელებში, სადაც ა ფუძისეული ან მორფემისეულია: წინამდებაჲრე; სხუაჲთაგან; ნადირობაჲსაცა; გონებაჲსა; სათნოებაჲთა; მსახურებაჲსა; დაბრკოლებაჲდ; მსგავსებაჲდ.
ბ) ზმნურ ფორმებში: გნებაჲვსა.
ოჲ გრაფემათა კომპლექსი გამოხატავს მარტივ ო ხმოვანს სიტყვის ბოლოს, სადაც ჲ მოსდევს:
ა) III სუბიექტური პირის –ა სუფიქსს ან მწკრივის ნიშანს: დააგდოჲ, იყოჲ, გიჩუჱნოჲ.
ბ) წარმოშობით წოდებითი ბრუნვის ნიშანს მიმართვის ფორმაში: „გვაკურთხენ, მამაოჲ.“
ზოგჯერ H ნუსხაში ჲ-ს სწორად გამოყენების მაგალითებიც იძებნება (ეს ის შემთხვევებია, სადაც ის ა გრაფემასთან ერთად გადმოსცემს აჲ დიფთონგს) და ამათგან ისეთებიც, სადაც Ath ნუსხის შესაბამის ფორმაში ის არ ჩანს: „მონაგებითა ოქროჲსა და ვეცხლისა.“ შდრ. Ath ხელნაწერი: „მონაგებითა ოქროსა და ვეცხლისა.“
უფრო ხშირად კი ჲ H ნუსხაში არ გვაქვს იქ, სადაც Ath-ში გამოიყენება:
ა) სახელობით ბრუნვაში: სწავლაჲ; შდრ. სწავლა; გზაჲ; შდრ. გზა და ა. შ.
ბ) ნათესაობით ბრუნვაში: „ცხორებისათჳს კაცთაჲსა“; შდრ. „ცხორებისათჳს კაცთასა“;
გ) მოქმედებით ბრუნვაში: „საქმითა სიმართლისაჲთა“, შდრ. „საქმითა სიმართლისათა“; „განგებითა ღმრთისაჲთა“, შდრ. „განგებითა ღმრთისათა.“
Ath ნუსხის უე კომპლექსი H-ში უჱ მიმდევრობით არის მოცემული შემთხვევათა აბსოლუტურ უმრავლესობაში: „შუჱნიერ იყო“; „ქუჱლისმოქმედსა ღმერთსა“; „შიშუჱლთა შეჰმოსდა“ და სხვ. გამონაკლისს წარმოადგენს 2 მაგალითი: „მომაქცია ტყუეობისაგან“; „თუესა სეკდენბერსა.“
ზ. სარჯველაძე უჱ დაწერილობას ჱ გრაფემის „უწესო“ ხმარების ერთ-ერთ გამოვლენად განიხილავს. ჱ ძველ ტექსტებში მისი თავდაპირველი ფუნქციის მივიწყების შემდეგ საკმაოდ ხშირად ენაცვლება ე გრაფემას. „უჱ დაწერილობა ერთ-ერთ ამგვარ დარღვევას წარმოადგენს, ოღონდ, როგორც ჩანს, მან მეტი გავრცელებულობა მოიპოვა. არაა გამორიცხული, რომ ამგვარი დაწერილობა გარკვეულ მწიგნობრულ კერათათვის ყოფილიყო დამახასიათებელი. ის იწერება როგორც უმარცვლო, ისე მარცვლოვანი უ-ს შემდეგ,“[2] _ აღნიშნავს იგი.
ნუსხათა შორის გვაქვს ვი // ჳ დაწერილობათა მონაცვლეობის მაგალითი: „სცვიდა ვენაჴსა“ // „სცჳდა ვენაჴსა.“[3]
Ath ხელნაწერი ერთგან ხ გრაფემას არჩევს, H ხელნაწერი _ ჴ გრაფემას: აღაოხრა // აღაოჴრა.
თანხმოვნებს ან თანხმოვანსა და ხმოვანს შორის პოზიციაში H ნუსხაში არ არის წარმოდგენილი უმარცვლო უ, განსხვავებით Ath ნუსხისგან: განთქუმულ // განთქმულ; სულთქუმით // სულთქმით; ქუეყანაჲ // ქვეყაჲნა.
Ath ნუსხაში ოა და ოე ხმოვნებს შორის პოზიციაში დაკარგულია ვ თანხმოვანი, H ნუსხაში კი შენარჩუნებულია: სახელოან // სახელოვან; ცხოელისაჲ // ცხოველისა; ვპოეთ // ვპოვეთ.
ზოგჯერ პირიქით არის: ოე ხმოვნებს შორის Ath ხელნაწერი იცავს ვ თანხმოვანს, ხოლო H ხელნაწერი – არა: „ითხოვე მისგან“ // „ითხოე მისგან“; „კუალად მოვედ აქა“ // „კუალად მოედ აქა.“
საშუალი გვარის ცრემლოოდა ფორმა Ath ნუსხაში ცრემლოდა სახით არის გამოყენებული. შდრ. H ხელნაწერის იკითხვისი: ცრემლოოდა.
Ath ნუსხა წარმოგვიდგენს რავდენს, უვარს, H ნუსხა – რაოდენს, უარს ფორმებს: რავდენისამე // რაოჲდენისამე; უვარჰყოფდა // უარჰყოფდა.
სამაგიეროდ, H ნუსხაში უა ხმოვნებს შორის ვ თანხმოვანია განვითარებული: შუვადღეს. შდრ. Ath ხელნაწერის მონაცემი: შუადღეს.
H ხელნაწერში პოვნიერ შჯ და შთ ბგერათა კომპლექსებს Ath ნუსხაში ცვლის რჩ ბგერათმიმდევრობა: შჯულითა // რჩულითა; „მოვიდა უშჯულო იგი“ // „მოვიდა ურჩულოჲ იგი“; „უშჯულო იგი“ // „ურჩულოჲ იგი“; „არარაჲ დაშთა“ // „არარაჲ დარჩა“; // „დაშთომილ არიან“ // „დარჩომილ არიან“; „აწ მხოლო დაშთომილ ვარ“ // „აწ მარტოჲ დარჩომილ ვარ“; „დაშთა ზღუაჲსა“// „დარჩა ზღუასა.“
ერთგან H ხელნაწერში სჯ კომპლექსიც დასტურდება: სამსჯავროთაგან, რომელსაც Ath ნუსხაში შჯ კომპლექსი შეესაბამება: სამშჯავროთაგან.
რჩ მიმდევრობას ზ. სარჯველაძე შჯ-სგან მომდინარედ თვლის შჩ საფეხურის გავლის გზით: შჯ > შჩ (ასიმილაციური დაყრუება) > რჩ (დისიმილაცია წარმოების რაგვარობის მიხედვით).[4] მისივე აზრით, იგივე რჩ კომპლექსი ზმნურ ფორმებში (დაშთომა, მოშთობა) მიღებულია შთ მიმდევრობისგან იმავე შჩ ეტაპის გავლით: შთ > შჩ (ასიმილაცია საწარმოთქმო ადგილის მიხედვით) > რჩ (დისიმილაცია წარმოების რაგვარობის მიხედვით).[5]
Ath ნუსხაში სიტყვა ამბორი დისიმილირებულია, განსხვავებით H ნუსხისგან: „ანბორსუყოფდეს“ // „ამბორსუყოფდეს“; „ანბორსუყოფდეს ურთიერთას“ // „ამბორსუყოფდეს ურთიერთას.“
ძლიერ ფუძე მეტათეზირებული სახით არის მოცემული Ath ნუსხაში: განძრიელდი. შდრ. H ხელნაწერი: განძლიერდი.
ირემი და მღვდელი არსებითი სახელების ნათესაობითი ბრუნვის უკუმშველ ფორმებს H ხელნაწერში კუმშვადი ფორმები ანაცვლებს: „ეტყოდა ირემისა მის მიერ“ // „ეტყოდა ირმისა მის მიერ“; „მღდელისა ქრისტეანეთაჲსა“; // „მღდლისა ქრისტეანეთასა.“
Ath ნუსხაში იკვეცება გარდა ზმნისწინი: „გარდმოვარდა ცხენისაგან.“ შდრ. H ხელნაწერი: „გარდამოვარდა ცხენისაგან.“
სახელის მორფოლოგიის საკითხები.
პირის ნაცვალსახელები ხან ერთ ნუსხაში იხმარება ზედმეტად, ხან მეორეში: „გიჩუენო თავი ჩემი“ // „გიჩუენო შენ თავი ჩემი“; „გამომიცხადე თავი შენი კეთილად“ // „გამომიცხადე მე თავი შენი კეთილად“; „რაჲთა მრწმენეს მე შენი“ // „რაჲთა მრწმენეს შენი“; „რომელი-იგი მეჩუენა მე“ // „რომელი-იგი მეჩუჱნა“; „უფალო ჩემო, მე ქუეყანისაგან ჰრომთაჲსა ვარ“ // „უფალო ჩემო, ქუეყანისაგან ჰრომთასა ვარ“; „წარჴდა ყოველი სიმდიდრე მათი“ // „წარჴდა ყოველი იგი სიმდიდრე მათი.“
ნუსხები არცთუ იშვიათად სხვადასხვა ვითარებას გვიჩვენებენ ემფატიკური ხმოვნის გამოყენების თვალსაზრისით: „მიიწია მისა ზედა წყალობაჲ“ // „მიიწია მის ზედა წყალობაჲ“; „ცოლსა მისას“ // „ცოლსა მისსა.“
Ath ხელნაწერში საკუთარი სახელით გადმოცემული პოსტპოზიციური მართული მსაზღვრელი სახელობით ბრუნვაში ემფატიკურ ხმოვანს არ დაირთავს, განსხვავებით H ხელნაწერისგან: „დაიმჭირა ცოლი ევსტათისი“ // „დაიმჭირა ცოლი ევსტათისა.“
Ath ნუსხის მათთა (მათა) ფორმას H ნუსხაში ცვლის მათდა ფორმა:
„მიუწოდენ კაცთა მსგავსებად მათთა სათნოებათა“ // „მიუწოდენ კაცთა მსგავსებაჲდ მათდა სათნოებაჲთა“; „გულისჴმის საყოფელად მათა“ // „გულისჴმის საყოფელად მათდა.“ სამაგიეროდ, Ath ხელნაწერის მისდა ფორმას H ნუსხაში ენაცვლება მისა ფორმა: „გამოვიდა შემთხუევად მისდა“ // „გამოვიდა შემთხუჱვად მისა.“
ერთ შემთხვევაში Ath ხელნაწერის ენობრივად არასწორი ფორმა H ხელნაწერში სწორადაა მოცემული:
„არცა ზრდილობაჲ სხუათა სახითა შემძლებელ არს“ // „არცა ზრდილობაჲ სხჳთა სახითა შემძლებელ არს.“
Ath ნუსხა ზოგჯერ უპირატესობას ანიჭებს წრფელობით ბრუნვას, H კი – სახელობითს:
„აღსასრულცა კეთილთაჲ საქმეთაჲ“ // „აღსასრულიცაჲ კეთილთა საქმეთა“; „და იყო წარმართ“ // „და იყო წარმართი.“
წარსული დროის ვნებითი გვარის მიმღეობის მაწარმოებლად Ath ნუსხა –ულ მორფემას არჩევს, H –ილ მორფემას: „მოწევნულ არს“ // „მოწევნილ არს“; „მოწევნული მის ზედა“ // „მოწევნილი მის ზედა“; „მანქანებით ქმნული“ // „მანქანებით ქმნილი“; „აღთქუმულ არიან“ // „აღთქუმილ არიან.“
ნაწევარი შეიძლება Ath ნუსხაში ახლდეს სახელს, H-ში არა, ან პირიქით: „იხილნა რაჲ ჭაბუკნი იგი“ // „იხილნა რაჲ ჭაბუკნი“ // „მარჯუე იყო ადგილი“ // „მარჯუე იყო ადგილი იგი.“
ერთგან H ნუსხა, Ath ნუსხისგან განსხვავებით, ინარჩუნებს ვითარებითი ბრუნვის ნიშანს –მდე თანდებულის წინ: „ზღუაჲდ შესლვადმდე.“
ზმნის მორფოლოგიის საკითხები.
პირის ნიშანთა უფუნქციოდ გამოყენების მაგალითები ორივე ნუსხაში შეინიშნება, თუმცა მათი ხმარების თვალსაზრისით ნუსხები შეიძლება სხვაობდეს ერთმანეთისაგან. კერძოდ, Ath ხელნაწერში ნიშანი უფუნქციოდ იყოს ნახმარი და H ხელნაწერში არა, ან პირიქით: „გარდაჰჴდა რაჲ ჟამი ერთი“ // „გარდაჴდა რაჲ ჟამი ერთი“; „ჴორციელად გამოვჩნდი“ // „ჴორციელად გამოვსჩნდი“; „არა მისდრკეს გული ჩემი“ // „… მიდრკეს“…
ერთ ფორმაში Ath ხელნაწერში II სუბიექტური პირის ნიშნად ს– პრეფიქსია გამოყენებული (მეტათეზირებული სახით), H ხელნაწერში კი – ჰ– პრეფიქსი: „ოდეს დამსდაბლდე“ // „ოდეს დაჰმდაბლდე.“
Ath ხელნაწერში ზმნა არქაული ფორმით არის გამოყენებული: მიხედნა. შდრ. H ხელნაწერი: მიხედა.
აქვე II ხოლმეობითის მწკრივი გამოყენებულია წყვეტილის ნაცვლად: „ვეცჳ, დავეფალ.“ შდრ. H ხელნაწერი: „ვეცუ, დავეფალ.“ ამ მწკრივთა ურთიერთმონაცვლეობის შესახებ აღნიშნულია სამეცნიერო ლიტერატურაში. ეს მოვლენა ენაში II ხოლმეობითის მოშლის ფაქტით არის ახსნილი.[6] წარმოდგენილ მაგალითში XVIII ს-ის ნუსხა უფრო ძველ ვითარებას ასახავს.
II კავშირებითის მწკრივს Ath ხელნაწერში –ა მორფემა გამოხატავს, H ხელნაწერში –ე მორფემა: „ევედრებოდა ცოლსა თჳსსა, რაჲთა არა სულმოკლე იქმნას“ // „…იქმნეს.“
ზმნისწინთა გამოყენების მხრივაც შეიძლება ზოგჯერ განსხვავებული სურათი გვქონდეს. მაგ., ერთ ნუსხაში ზმნისწინის ახალი ვარიანტი იყო ნახმარი და მეორეში ძველი ან პირიქით: განმარჯუებასა // გამარჯუჱბასა; „ავიდა მთად“ // „აღვიდა მთად“; „რაჲ-იგი აღმითქუ“ // „რაჲ-იგი ამითქუ“; „აიღო მეუღლე თჳსი“ // „აღიღო მეუღლე თჳსი.“ ან ერთ ხელნაწერში ზმნისწინი ერთოდეს ფორმას და მეორეში არა: მიუთხრა // უთხრა. ან კიდევ სხვადასხვა ზმნისწინები იყოს წარმოდგენილი: „ლომმან წარმიტაცა“ // „ლომმან მიმიტაცა“; „შემიწყალა და შემაქცია ტყუეობისაგან“ // „შემიწყალა და მომაქცია ტყუეობისაგან.“
გვაქვს თემის ნიშანთა მონაცვლეობის მაგალითებიც: დამიტევებ // დამიტეობ.
H ხელნაწერი II პირთან საიქეთო ორიენტაციის გამომხატველ ზმნისწინს იყენებს: „მიგცეთ შენ საფასე.“ შდრ. Ath ნუსხა: „მოგცეთ შენ საფასე.“
ზოგჯერ ზმნები ნუსხებში სხვადასხვა მწკრივისა თუ გვარის ფორმით არის მოცემული: „ევედრებოდა მის დაბისათა და დაადგინის ვენაჴისა მცველად“ // „ევედრა მის დაბისათა და დაადგინეს ვენაჴის მცველად“; „რაჲ მოიწია მათ ზედა“ // „რაჲ მოწევნილ არს მათ ზედა“; „შეეხო ცეცხლი“ // „შეხებულიყო ცეცხლი“; „შეეშინა“ // „ეშინოდა“; „მრწმენა შენი, უფალო“ // „მრწამს შენი, უფალო“; „ძენი, ვითარცა ვთქუ, აღეზარდნეს სხუასა მას დაბასა“ // „ძენი მისნი, ვითარცა ვთქუ, აღიზარდნეს სხუაჲსა მას დაბასა.“
სინტაქსის საკითხები.
H ნუსხაში პოსტპოზიციური წყობის მართული მსაზღვრელი რიცხვში ეთანხმება საზღვრულს, განსხვავებით Ath-ისგან: „ტკივილთაგან გულისა“ // „ტკივილთაგან გულისათა.“
საწყისი ქვემდებარის ფუნქციით Ath ნუსხაში ვითარებითი ბრუნვის ფორმით არის მოცემული, H-ში _ სახელობითი ბრუნვის ფორმით: „არად საჴმარ არს თქუმად“ // „არად საჴმარ არს თქუმაჲ“; „ჯერარს… კუალად ამაღლებად“ // „ჯერარს… კუალად ამაღლება“; „შეეშინა ორთავე ტჳრთვად“ // „შეეშინა ორთავე ტჳრთვაჲ.“
საწყისითვე გადმოცემული პირდაპირი დამატება ნუსხებში შეიძლება სახელობით ბრუნვაშიც იდგეს და ვითარებითშიც: „ინება შინაგან შესლვა“ // „ინებაჲ შესლვად შინაგან“; „ბრძანა განჴურვებად კუროჲ რვალისაჲ და მუნ შეყრად“ // „ბრძანა განჴურვებაჲდ კურო რვალისა და მუნ შეყრაჲ.“
შედგენილი შემასმენლის სახელადი ნაწილი Ath ნუსხაში ერთგან სახელობითშია წარმოდგენილი, მეორე ნუსხაში _ წრფელობითში: „ჩჩჳლი ვიყავ“ // „ჩჩჳლ ვიყავ.“
დამოკიდებული წინადადების წევრ-კავშირი H ნუსხაში მრავლობით რიცხვში ეთანხმება მისამართ წევრს, განსხვავებით Ath-ისგან: „ქველისმოქმედებანი შენნი, რომელსა იქმ კაცთა მიმართ…“ // „ქუჱლისმოქმედებანი შენნი, რომელთა იქმ კაცთა თანა…“
Ath ხელნაწერში ზმნა-შემასმენელი ზოგჯერ რიცხვში არ ეთანხმება ნარ-იან მრავლობითში მდგარ პირდაპირ დამატებას: „წარწყმიდა ცოლი და შვილნი მისნი.“ შდრ. H ნუსხა: „წარწყმიდნა ცოლი და შვილნი მისნი.“ ამ უკანასკნელში ზმნა-შემასმენელი მაშინაც მარკირებულია, როდესაც პირდაპირი დამატების მრავლობითობა ნაგულისხმევია: „განავლინნა ყოველთა სოფელთა კრებაჲდ ერისა“; შდრ. Ath ნუსხა: „განავლინა ყოველთა სოფელთა კრებად ერისა.“ H ნუსხაში ერთ წინადადებაში გვხვდება რიცხვში შეთანხმებისა და შეუთანხმებლობის ნიმუშები: „დევნნა და განავლო მდინარე.“ შდრ. Ath ხელნაწერის ჩვენება: „დევნნა და განავლნა მდინარესა.“
არის შემთხვევები, როდესაც ერთ ნუხაში წინადადების რომელიმე მთავარი წევრი მრავლობითის ფორმითაა მოცემული, მეორეში – მხოლობითის: „დედასა მათსა ესმოდეს სიტყუანი მათნი“ // „დედასა მათსა ესმოდა სიტყუაჲ მათი“; „ყოველი მოიწია მას ზედა“ // „ყოველი მოიწია მათ ზედა“; „ყოველივე შეიწყნარა“ // „ყოველნივე შეიწყნარა მადლობით.“
ერთი და იგივე სიტყვა სხვადასხვა ხელნაწერში ამა თუ იმ წინადადებაში შეიძლება სხვადასხვა ფორმით იყოს გამოყენებული და წინადადების სხვადასხვა წევრის როლს ასრულებდეს: „მოგუეც ძალი მოთმინებისაჲ“ // „მოგუჱც ძალი მოთმინებაჲდ“; „ეძიებდა მათგან სასყიდელსა წარყვანებისა მათისათჳს“ // „ეძიებდა მათგან სასყიდელსა წარყვანებისა მათისასა“; „ვითარცა-ესე ვიხილენ“ // „ვითარცა ესენი ვიხილენ“; „დედაჲ მათი იცნობდა თხრობასა მათსა“ // „დედა მათი იცნობდა თხრობასა მას“; „ერთ არს ჭეშმარიტად ღმერთი“ // „ერთ არს ჭეშმარიტი ღმერთი.“
ერთგვარ წევრთაგან –ურთ ნაწილაკი Ath ნუსხაში მეორე წევრს დაერთვის, H-ში – პირველს: „განვიდა ცოლით და შვილითურთ“ // „განვიდა ცოლითურთ და შვილით“; –გან თანდებული Ath ხელნაწერშივე სინტაგმის მეორე წევრს ახლავს, განსხვავებით H-ისგან: „სიმდიდრისა მათისაგან“ // „სიმდიდრისაგან მათისა“; „უცხო თესლისაგან მის“ // „უცხო თესლისა მისგან“; –ღა ნაწილაკი Ath ხელნაწერში იგი ნაცვალსახელით გადმოცემულ ქვემდებარეს დაერთვის, H ხელნაწერში – კავშირს: „ვიდრე იგიღა მოვიდა“ // „ვიდრეღა მოვიდოდა.“
ამრიგად, „ევსტათის ცხოვრებისა და წამების“ ნუსხათა ურთიერთმიმართების შესწავლის შედეგად გამოვლინდა, რომ ორივე ხელნაწერი ერთი რედაქციის ნუსხებია. მართალია, მათ შორის არ გვაქვს ენობრივი თანხვედრა და ეს მოსალოდნელიც იყო მათ შორის შვიდსაუკუნოვანი დაშორების გამო, მაგრამ ეს არ სცილდება ნუსხის ფარგლებში დასაშვები სხვაობების ზღვარს.
ახალი ენობრივი ფაქტები XI საუკუნის ნუსხაშიცაა დადასტურებული, რომელსაც XVIII საუკუნის ნუსხაში არქაული ფორმები შეესაბამება, ან პირიქით: XI საუკუნის ნუსხა ძველ ვითარებას ასახავს და XVIII საუკუნისა – ახალს.
ძირითად ტექსტად ჩვენ, ცხადია, XI ს-ის ნუსხა შევარჩიეთ, რომლის ნაკლული ადგილი შევავსეთ XVIII საუკუნის ნუსხიდან. მისი ენა უფრო ახლოა ძველი, კლასიკური ქართულის ენასთან, ვიდრე XVIII საუკუნის ხელნაწერისა, სადაც აკადემიური გამოცემისთვის თუნდაც ისეთი მიუღებელი ენობრივი მოვლენების დომინირება შეინიშნება, როგორიცაა `იოტამეტობა~ თუ უჱ დაწერილობა.
გამოცემაში გავასწორეთ გადამწერის უნებლიე თუ ხელნაწერის არასწორად ამოკითხვის შედეგად დაშვებული შეცდომები, ხოლო ის ფორმები, რომლებიც ცოცხალ სასაუბრო მეტყველებაში მიმდინარე ცვლილებებს ასახავენ, უცვლელი დავტოვეთ.
მაგ., ფსალმუნიდან მოხმობილ ციტატაში არასწორად წერია სიტყვა სასო: „დასდევ, უფალო, სასოჲ პირსა ჩემსა და კარი მცველი ბაგეთა ჩემთა“, რაც H ნუსხის გადამწერის მიერ შენიშნულია და შესწორებულია შესაბამისი სიტყვით – საცო, რომელიც ჩვენს გამოცემაშიც აისახა, ოღონდ ჲ-ს დართვით, რათა შეგვენარჩუნებინა სასოჲ ფორმის სტრუქტურა.
ხელნაწერში წერია: `მიემთხჳა მდინარესა ერთსა და სიმდიდრისათჳს წყლისა მის შეეშინა.~ XVIII ს-ის ნუსხაში წერია: `სიდიდისათვის,~, რომელიც ზუსტად შეესაბამება კონტექსტს. წინამდებარე ტომში ეს სიტყვაც გასწორებულია.
წმინდანის სახელი `პლაკიდა~ ტექსტში ამ სახით 8-ჯერ არის გამოყენებული, ხოლო 9 შემთხვევაში იხმარება, როგორც `პალაკიდა.~ რადგან ბერძნულ ტექსტში ყველგან არის `პლაკიდა~, ჩვენც გამოცემაში სისტემურად გავატარეთ ამგვარი დაწერილობა.
ხელნაწერში შეინიშნება ასოს ან ასოთა კლების შემთხვევები. მაგ., მიე[ა]ხლა; ნ[ა]დირისა; სიმა[რ]თლითა; ქრი[ს]ტესსა; ჭეშმ[ა]რიტად; დღესასწ[ა]ულისა; მოჲ[ღ]ეს; დამდაბ[ლებ]აჲ; ბარ[ბარ]ოზთა და სხვ. შესაძლოა, ბოლო ორ შემთხვევაში გადამწერს ქარაგმის ნიშანიც ჰქონდეს გამორჩენილი. ჩვენ ეს ასოები, ცხადია, აღვადგინეთ.
გვაქვს საპირისპირო – ასოთა ზედმეტად ხმარების – ნიმუშიც, მაგ., `ამათცა ჟამთა გამოჩინინებად.~ ჩვენ დავწერეთ სწორი ფორმა – გამოჩინებად.
ერთ ფრაზაში სიტყვის ზედმეტად გამოყენების ფაქტი დასტურდება: `განვიდა ცოლით და შვილითურთ განშორებულად ლოცვად ადგილსა განშორებულსა.~ ამ ორი მონიშნული სიტყვიდან ერთი ზედმეტია. მეორე ხელნაწერში პირველი სიტყვა არ წერია და ჩვენც ის ამოვიღეთ.
ენობრივი საკითხებიდან აღვნიშნავთ შემდეგს:
ხელუხლებლად დავტოვეთ ენის ისტორიული ვითარების ამსახველი მაგალითები. მაგ., ცნობილია, რომ ენის განვითარების კონკრეტულ ეტაპზე წრფელობითი და სახელობითი ბრუნვები ერთმანეთს ენაცვლება: ერთი ბრუნვა მეორის მაგივრად იხმარება და ა. შ. ჩვენს ტექსტში გვაქვს ასეთი ნიმუში: `აღსასრულცა კეთილთაჲ საქმეთაჲ მიგითხრა.~ მონიშნული სიტყვა წრფელობითის ფორმით არის მოცემული, თუმცა მისი მსაზღვრელები სახელობით ბრუნვაში დგას. ჩვენ ის არ ჩაგვისწორებია, რადგან იმ ჭიდილს ასახავს, რომელიც არსებობდა წრფელობითსა და სახელობითს შორის პირველის დასუსტებისა და ბრუნების სისტემიდან გასვლის დროს და შემდგომ პერიოდშიც.
ხელნაწერში გვაქვს: `სასწაული არაჲშეუმსგავსებელი ძალისა მისისა~, სადაც ჲ ზედმეტადაა გამოყენებული (ანუ, ის არ გამოხატავს აჲ დიფთონგს). ჩვენ დავწერეთ მეორე ნუსხის მონაცემი – არაშეუმსგავსებელი. `იოტამეტობის~ კიდევ ერთი მაგალითი ათონის ხელნაწერში (რომელიც ძირითად ტექსტად გვაქვს აღებული) დადასტურდა ზმნურ ფორმაშიც: `ესე რაჲ თქუაჲ უფალმან.~ ეს მოვლენა, როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, XVIII ს-ის ხელნაწერისთვის არის დამახასიათებელი. გამოცემაში ის გავასწორეთ და წარმოვადგინეთ სწორი ფორმა – თქუა.
ხშირად არასწორადაა გამოყენებული კუთვნილებითი ნაცვალსახელით გადმოცემული ატრიბუტული პოსტპოზიციური მსაზღვრელის მიცემითი ბრუნვის ფორმა: `იქმნა სიხარული დიდი პოვნასა მისა~; „მიუთხრა ყოველივე ცოლსა მისა“ (ამ მეორე შემთხვევაში H ხელნაწერში გვაქვს თჳსსა); `აქუნდა ქედსა მისა სასწაული წყლულებისაჲ~; `სასწაული იგი ქედსა მისა.~ ჩვენ ყველგან დავწერეთ მისსა.
გადამწერს უწერია: `მიიწია მისა ზედა წყალობაჲ.~ მეორე ხელნაწერი გვთავაზობს მის ფორმას, რომელიც უფრო გამართლებულია და ჩვენც ის ვარჩიეთ.
კითხვითი ზმნიზედა რაჲსა მოცემულია ჲ-ს გარეშე – რასა, რაც მეორე ხელნაწერშიც და ჩვენს გამოცემაშიც გასწორებულია: `ჵ, პლაკიდა, რაჲსა მდევნი?~
დასტურდება სახელთა მხოლობითი რიცხვის ფორმით გამოყენების მაგალითები მაშინ, როდესაც კონტექსტი მათგან მრავლობით რიცხვს მოითხოვს: `ნუთუ იგი არიან ძენი მისნი და ესე ყოველი მოიწია მას ზედა?~ `ვითარმედ იგი არიან ძენი მისნი.~ აქ უნდა ყოფილიყო იგინი, მათ, იგინი, რაც ავსახეთ კიდეც წინამდებარე ტომში.
იძებნება ზმნის მრავლობითი რიცხვის არასწორად გამოყენების მაგალითი: `შევიდა შინაგანთა სოფელთა ბარბაროზთასა და მოსწყჳდნა და აღაოხრა ქუეყანაჲ მათი.~ პირდაპირი დამატება აქ მხოლობით რიცხვშია და არ საჭიროებს ზმნის მრავლობითში შეთანხმებას. ამიტომ ჩვენ ის მხოლობითის ფორმით წარმოვადგინეთ: მოსწყჳდა.
ორივე ნუსხაში ვკითხულობთ: `აწ აღგიძრცჳეს ხრწნილი და შეგიმოსიეს უხრწნელი.~ აღძარცუვა –ავ თემისნიშნიანი ზმნაა და I თურმეობითში ის უნდა გადაჰყვეს: აღგიძარცუავს. მაგრამ გადამწერმა, როგორც ჩანს, ის ძველი ქართულისთვის დამახასიათებელი –იეს დაბოლოებით აწარმოვა, როგორც ეს მეორე ზმნის შემთხვევაში გვაქვს. ამდენად, ჩვენ აღნიშნული ფორმა გადამწერის ცდომილებად მივიჩნიეთ და ჩავასწორეთ. სქოლიოში კი ჩავიტანეთ და მივუთითეთ ორივე ნუსხა: AB.
ტექსტის მნიშვნელოვანი ნაწილი დაქარაგმებულია. თუ რომელიმე სიტყვა ყველა ხმარებულ შემთხვევაში ქარაგმის სახით არის მოცემული, მისი გახსნისას, ცხადია, გავითვალისწინეთ ძველი ქართული ენის ნორმები. თუ ქარაგმითაც არის მოცემული და მის გარეშეც, ქარაგმა დაუქარაგმებელი სიტყვების მონაცემების მიხედვით გავხსენით.
შეგვხვდა ისეთი შემთხვევაც, როდესაც ერთი ფორმა გახდა ამოსავალი სხვა დაქარაგმებული სიტყვების გახსნის დროს. მაგ., ზმნიზედა უფროჲს ოთხჯერ არის ტექსტში გამოყენებული და ოთხჯერვე დაქარაგმებულია, მაგრამ ერთ შემთხვევაში ჩანს ჲ, რაც მოსალოდნელიც იყო ძველი ქართული ენის ვითარების გათვალისწინებით. ამიტომ ყველა შემთხვევაში ჩვენ ის უფროჲს სახით გავხსენით.
[1] სარჯველაძე, 1984: 285-287.
[2] სარჯველაძე 1984: 281.
[3] დამოწმებულ პარალელურ მაგალითებში პირველი ყოველთვის Ath ნუსხის ჩვენებას ასახავს, ხოლო მეორე –H ნუსხისას.
[4] სარჯველაძე, 1984: 315.
[5] იქვე.
[6] სარჯველაძე, 1984: 449.
დაუშვებელია ამ გამოცემის ან მისი რომელიმე ნაწილის რაიმე ფორმით გამოყენება ან გამოქვეყნება საავტორო უფლებების მფლობელის წინასწარი ნებართვის გარეშე.
This edition or any part thereof may not be used or published in any form without the prior permission of the copyright holder.